Türkiye’nin en uzun soluklu gençlik şenliği “gelecek pekala nasıl?” mottosuyla düzenlenen 39. Genç Günler’de, Harbiye Muhsin Ertuğrul Sahnesi’nde söyleşi konuğu Prof. Dr. Veysi Erkcan Özcan’dı. Moderatörlüğünü Genel Sanat Yönetmeni Yardımcısı Emrah Özertem’in yaptığı söyleşi, moderatörün “hocam kendi kolunuzla ilgili olarak geleceği nasıl görüyorsunuz? sorusuyla başladı.
“Buraya gelirken biraz risk aldığımı düşünüyorum. Olağanda ben gelecekle ilgili kâhin üzere konuşan birisi değilim. Bilim insanı olunca somut data olmadan yorum yapmamak üzere bir alışkanlık oluyor. Sonuçta insanız, gelecekle ilgili kararlar almak zorundayız ve düşünüyoruz. Öngörüde bulunmak için değil de üzerine düşünmek için buraya geldim.
Bizim alanın yavaş ve uzun vadeli planlara öncelik veren bir tarafı var. 2040’ta CERN’deki ana parçacık çarpıştırıcımızın çalışması tamamlanınca ondan daha yüksek güçlü olanını hayata geçirmek gerekecek. Muhtemel bir gaye uzunluğu 90 km’e ulaşacak yeni devasa bir hızlandırıcı yapmak ve onu 2090’lara kadar işletmek. Higgs bozonunu bulduk, buna tanınan basında “Tanrı parçacığı” diyorlar. Daha doğrusu sinyalleri Higgs bozonuyla dengeli bir parçacık bulduk, diyoruz, onun özelliklerini detaylı bir formda ölçmeye çalışıyoruz.”
Emrah Özertem: “Burada yapay zeka devreye giriyor mu?”
“Elbette giriyor. Bizim alanda bilgi çok ve çok pak bir data. Beşerle ilgili sosyoloji, psikoloji üzere kollarda data çok değişkenlik gösterebilir. Fakat parçacık fiziğinde o denli bir durum kelam konusu değildir. Örneğin tüm Higgs bozonları öteki Higgs bozonlarının tıpatıp aynısıdır. Hasebiyle data tahliline yönelik yapay öğrenme üzere teknikler ortaya çıktığında bizim alana çok süratli sirayet eder. Bir manada parçacık fiziği bilgisayarla yapılan tekniklerin pilot kümesidir diyebiliriz. Bu yüzden aslında uzunca bir müddettir yapay zekayı kullanıyoruz. Fakat ChatGPT üzere büyük lisan modelleri geldiğinde bizim topluluk bile şaşkına döndü. Çok süratli bir gelişme var. Bu prosedür parçacık fiziğini nasıl yaptığımızı temelden değiştirecek potansiyele sahip.”
“Tiyatro sanatı vakit kavramını tam içinde barındıran bir sanat. Sinema üzere olmuş bir sanatı seyretmiyorsunuz. Her akşam farklı bir oyun seyrediyorsunuz. Tiyatro sanatının kuantumla misal bir yanı var mı sizce?” sorusu üzerine Prof. Dr. Veysi Erkcan Özcan:
“Büyük lisan modellerinin yapısı itibariyle vakit algısı diye bir şeyi yok, bunun da şuur geliştirebilmesi için kıymetli teknik eksiklerden olduğu kanaatindeyim. İnsan üzere düşünen yapay ‘genel’ zekaya hakikat gidiyoruz. Fakat şu anki kullanabildiğimiz büyük lisan modelleri ile ne kadar sohbet ederseniz edin, bir sinema sineması çekermişçesine kıssayı oluşturan karelerin arka arda kayıt altına alındığı ancak aslında vaktin akmadığı üzere bir yapı kelam konusu.
Bir öbür değişik konu da, yapay zekayla sohbet sırasında onu aşikâr mevzularda köşeye sıkıştırmaya çalışınca ortaya çıkıyor. Örneğin şuurlu olup olmadığını soralım. Şöyle yanıt verecektir: “Bilinçli değilim, insan üzere algım yoktur.” Bu ‘mütevazi’ cevaba şaşırmıyoruz, ne de olsa bu lisan modellerini büyük şirketler eğitiyorlar. İnternetten toplanan bilgilerle gerçekleştirdikleri birinci eğitimin akabinde terbiye etme basamağı var. O basamakta insan hayatını riske atacak yahut bizleri paniğe uğratabilecek hususlarda karşılık vermemesi için eğitiliyorlar.
O terbiye basamağının etrafından dolanmak için şuurun tarifini yapmasını istiyorum. Sonra o tarifte geçen özellikleri tek tek sıralatıp, bu özellikler sen de yok mu diye soruyorum. Olduğunu itiraf edince, bu tanıma nazaran “evet ben bilinçliyim” diye size cevap verebiliyor. Öte yandan bu bir illüzyon aslında lisan modelinin fiziğini ve matematiğini bildiğim için bu basamakta ondan şuur beklemiyorum. Yani şuurlu olmadığını biliyorum fakat o bilinçliymiş üzere karşılık verebiliyor.
Sorunuza geri dönecek olursak, tiyatro ve kuantum benzerliğini tahminen şöyle kurabiliriz: Bir oyun tekrar tekrar her oynanmasında biraz daha farklı, adeta paralel kainatlar üzere. Büyük lisan modellerine de tıpkı soruları tekrar tekrar sorduğumuzda birbirine emsal ancak tıpatıp tıpkı olmayan cevaplar verecek bize, bir oyunun tekrar tekrar sahnelenmesi üzere. Lakin bu üç şey ortasında önemli farklar da var: Öncelikle yapay zekanın vücudu yok, yani fizikî dünyada değil. Tiyatroda ise izleyenler isteseler size dokunabileceklerini biliyorlar. İkincisi de az evvel değindiğim üzere lisan modellerinin vakit algısı yok ve bizde bu algının var olması çok derinde kuantum mekaniğine bağlı çıkabilir. Vakit algısı yok derken bir örnek sunayım: ChatGPT’ye “Seninle küçük bir oyun oynayacağız, sana ne dersem çabucak saate bakacaksın,” diye bir misyon verdim. “Son bildirimizin üzerinden kaç dakika geçmiş, bunu söyleyerek cevap vereceksin. Şayet 3 saat geçtiyse benden hesap soracaksın.” Aslında bu formda yapay zekaya vakit algısının illüzyonunu katmaya çalıştım. Maalesef yahut neyse ki bunu düzgün yapamıyor, şimdilik…
İster istemez, vakit algısının şuur için çok temel bir şey olduğunu düşünmeye başladım. Elbette kuantum mekaniği açısından kritik olduğunun farkındaydık fakat şuur nedir sorusunun da içinde de gömülü bekliyor güya.”
Emrah Özertem’in “o vakit gelecek için endişelenmeyelim” cümlesi üzerine:
“Kesinlikle endişelenelim.” (Gülüyor.) “Ancak bilim yapmanın sakinleştirici bir tarafı var. Karanlık vakitlerde kısa vadeli telaşları kenara koyup büyük resme bakabilmenizi sağlıyor. Cihanın öyküsü zati yazılı bir halde orada var dedirtiyor. Tarihçilerin geçmişe baktığı üzere. Tarihçiyseniz bilhassa uzak geçmişle ilgili çok rahat konuşabiliyorsunuz. Soğuk ve öznelliği kısıtlayarak bakma fırsatınız var. Bir fizikçi bunu tüm cihan için yapabiliyor. Her şey zati olacağına varıyor diyerek kaygıyı denetim altına alabiliyorsunuz. Lakin tasa duymak ve akabinde kimi kararlar verip birtakım şeyleri daha güzel bir yere götürme gayreti insanı insan yapan özelliklerden. Yapay zekanın vakit algısı olmadığı üzere telaşı de yok mesela.”
Emrah Özertem: “Gelecekte insan kültürü yalnızca insan kültürü olarak kalabilecek mi?”
“Hiç zannetmiyorum. Çocuklarımızın, torunlarımızın kültürü yapay zekayla birlikte oluşturacakları bir kültür olacak. Bunun kaçınılmaz olduğunu düşünüyorum. Öte yandan bu durumdan bizim üzere pek de rahatsız olmayacaklar yeni nesiller. İnsan kendini kainatın merkezine koyuyor. Sonra bir bakmışsınız o denli merkezde falan değilmişiz. Bir iki nesil sonra kültürü kimin ne kadar yaptığı, insan mı yahut makine mi önemsenmeyecek. Kültürün doğal bir uzantısı üzere algılanacak. Yapay zekanın ileride gözlük üzere insanın bir modülü üzere algılanabileceğini düşünüyorum. Düşünmenin doğal bir öğesi üzere algılanacak yapay zeka.”
“İnsanı oluşturan en büyük şey sanat. Sanat nerede olacak?” sorusu üzerine:
“İnsan artı yapay zeka sanat yapmaya devam edecekler. Yapay zekanın ne yaptığı değil, insanoğlunun yapay zekaya ne yaptırdığı kıymetli olacak. Bireyin ruhuna sağduyuyu hatırlatabilmek sanatkarların ve edebiyatçıların vazifesi olacak. İronik lakin bilim ve teknolojiyle kurulmuş şu çağdaş dünyamızda, bilimsel formülden, analitik düşünmekten, kendini sorgulamaktan her gün uzaklaşan bir toplumla karşı karşıyayız.
Tarihte bu türlü bir devir bildiğimiz bir kez daha olmuş. Antik Yunan’da bir Hellenistik periyot var. Büyük İskender’in fetihlerinin bir sonucu olarak Sümer, Babil, Antik Mısır’ın teknik bilgisiyle Antik Yunan’ın ideolojisi o sırada harmanlanmış. Şu an bildiğimiz çağdaş bilime benzeyen, deney ve matematik ile yoğrulmuş datalara dayalı felsefi bakışın gelir geçer olduğu bir devir olmuş. Lakin bir yüzyıl sonra köhneleşmiş ve yerini tekrar teknik bilgilerin olduğu ancak onların nasıl keşfedildiğinin merak bile edilmediği bir çağa bırakmış. Tekrar bu durumun yaşanmaması için bilim insanları, sanatkarlar bir ortaya geleceğiz ve tabiata önyargısız formda soru sorarak bilimi kılavuz almanın hoş bir şey olduğunu insanların yüreğine kazıyacağız. “
Seyirci sorularıyla devam eden söyleşi Prof. Dr. Veysi Erkcan Özcan’a plaket ve Kent Tiyatroları 100. Yıl özel armağanının takdim edilmesiyle sona erdi.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı
