Kara delikler ekseriyetle yıkım ve karanlıkla ilişkilendirilir. Fakat bu gizemli kozmik yapılar her vakit unsur yutan canavarlar değiller. Uzun müddetler boyunca “uyuyan” yani pasif halde kalabilen kara deliklerin ömür döngüsü hakkında bilgilerimiz epey sonluydu. Ta ki bugüne kadar… Bilim insanları, Dünya’dan yaklaşık 300 milyon ışık yılı uzaklıktaki bir galaksinin merkezinde bulunan üstün kütleli bir kara deliğin “uyanışını” birinci kere gerçek vakitli olarak gözlemledi ve bu müşahede sürecinde garip parlamalar görüldü. Bu çarpıcı gelişme, Nature Astronomy mecmuasında yayımlanan araştırmayla duyuruldu.
Sessiz galaksi bir anda parlamaya başladı
Virgo (Başak) Takımyıldızı’nda yer alan ve “SDSS1335+0728” ismiyle bilinen galaksi, on yıllardır sessizdi. Lakin 2019’un sonlarında gökbilimciler, bu galaksinin merkezinden beklenmedik halde parlak güç patlamaları geldiğini fark etti. Bu fevkalâde durum üzerine, galaksinin çekirdeği “Ansky” ismiyle yine sınıflandırıldı ve NASA ile Avrupa Uzay Ajansı (ESA) teleskopları devreye alındı.
Avrupa Güney Gözlemevi’nden Paula Sanchez Saez liderliğindeki takım, birinci gözlemlerde X-ışını emisyonlarına dair net bir iz bulamasa da, sürecin peşini bırakmadı. Dönüm noktası ise Şubat 2024’te geldi.
Zira bu tarihte Şili’nin Valparaiso Üniversitesi’nden Lorena Hernandez-Garcia, Ansky’den tertipli X-ışını patlamaları tespit etti. Bunun üzerine NASA’nın Chandra, NICER ve Swift üzere teleskopları tekrar devreye girdi. Yapılan tahliller, Ansky’nin “quasiperiodic eruption” (QPE yahut yarı periyodik patlama) olarak bilinen, tertipli fakat kısa müddetli parlamalar yaşadığını ortaya koydu. Hernandez-Garcia, yaptığı açıklamada “QPE’ler kısa ömürlü parlama olaylarıdır. Ve birinci sefer uyanıyor üzere görünen bir kara delikte bu türlü bir olay gözlemledik” dedi.
Bilim insanları bu parlamaların şimdiye kadar gözlenenlerin on katı daha uzun sürdüğünü ve on kat daha parlak olduğunu belirtiyor. Ansky’nin patlamaları, yaklaşık 4,5 günlük sistemli aralıklarla gerçekleşiyor ve her biri, bugüne dek gözlemlenen öteki QPE’lerden yüz kat fazla enerji yayıyor.
Yıldız vefatı yok, pekala bu güç nereden geliyor?
Bilim dünyası için en şaşırtan ayrıntılardan biri, bu harikulâde güç patlamalarının bir yıldızın kara deliğe düşmesiyle açıklanamaması. Ekseriyetle bir yıldızın parçalanarak yığılma diskine (maddenin kara deliğe düşmeden evvel oluşturduğu disk) dahil olduğunda QPE’lere neden olabiliyor. Lakin Ansky’de bu türlü bir yıldız kalıntısına rastlanmadı.
Yeni teoriler ortasında, kara deliğin yakınındaki galaktik gazı çekerek bir yığılma diski oluşturduğu ve bu diskin içinden geçen küçük bir kozmik cismin diski tekrar tekrar rahatsız ederek şok dalgaları yarattığı fikri öne çıkıyor.
Ansky’nin yine canlanması, gökbilimcilere yalnızca yeni bir müşahede değil, tıpkı vakitte kara deliklerin evrimini manaya konusunda benzersiz bir fırsat sundu. Bugüne kadar teoriler, gözlemsel bilgilerden çok daha fazlaydı. Artık ise bu az olay sayesinde, modeller gerçek datalara dayandırılarak test edilebilecek.
