Avrupa‘da milyonlarca insanı elektriksiz bırakan büyük elektrik kesintisiyle ilgili gelen birinci raporlarda, elektrik sınırlarını etkileyen hava değişikliklerine bağlı az bir olay olarak tanımlanan “atmosferik titreşim” fenomeninin buna neden olmuş olabileceği belirtiliyor. Kesinti pazartesi günü İspanya ve Portekiz’de ağırlaşırken 12:30’da tüm ulusal şebeke kesilmişti. Mevcut durumda şebekeye tekrar elektrik verilmeye başlanmış durumda. Lakin buna neden olan şeyin üzerine biraz eğilmek gerekiyor. Öyleyse nedir bu atmosferik titreşim?
Kesintinin nedeni atmosferik titreşim olabilir
Portekizli güç şirketi REN, “İspanya’nın iç kesitlerindeki çok sıcaklık değişimleri nedeniyle, çok yüksek tansiyon sınırlarında (400 KV) ‘indüklenmiş atmosferik titreşim’ olarak bilinen olağandışı salınımlar olduğunu” öne sürdü.
İspanya Başbakanı Pedro Sanchez, kesintinin gerisinde “güçlü bir salınım” olduğunu söyledi lakin kesintinin nedeniyle ilgili şimdi bir sonuca varılamadığına da işaret etti.
AccuWeather meteoroloğu Dan DePodwin, bu fenomenin gerçekten de ender olduğunu, fakat sıcaklıktaki yahut rüzgar suratındaki ani değişiklikler nedeniyle meydana gelebileceğini söyledi. Ani sıcaklık değişimlerinin yahut çok sıcaklıkların uzun mühlet devam etmesinin bu fenomeni tetikleyebileceğini ve temelinde iletim çizgilerinin olduğu rastgele bir yerde meydana gelebileceğini aktardı. Bu değişimler, salınımlar elektrik sistemleri ortasındaki senkronizasyonu bozabiliyor. Özellikle İspanya merkezli yaşanan bu olayda Portekiz ve bölgedeki öbür ülkelerin etkilenmesinin esas nedeni de bu. Çünkü Avrupa, genel elektrik ağı (ENTSO-E) ile birbirine bağlanıyor. Bu tip bir çöküş, etraftaki sistemlerde de zincirleme çöküşe neden oluyor.
Atmosferik titreşim nedir?
Meteoroloji uzmanları atmosferik titreşim terimini teknik olarak “atmosferde dış bir tesirle başlatılan dalga yahut titreşim” halinde tanımlıyor.
Meteored’e nazaran, indüklenmiş atmosferik titreşim, çoklukla yapay ya da büsbütün doğal olmayan bir dış olayın sonucu olarak atmosferde meydana gelen bir bozulmadır ve havada ya da atmosferin üst katmanlarında dalgalar yahut titreşimler oluşturmasıyla bilinir.
Bu titreşimler bazen akustik dalgalar (infrason) formunda ya da elektromanyetik bozulmalar olarak yayılabilir ve gereğince şiddetliyse elektronik sistemleri, elektrik şebekelerini yahut bağlantı sınırlarını dahi etkileyebilir.
Şebeke altyapısında bu tıp bir türbülans, sistemin senkronizasyonunu bozabilir. Avrupa elektrik şebekesinde tüm üniteler saniyede 50 Hz frekansta çalışır. Bir sınır kesimindeki frekans çok küçük de olsa düşerse, o bölgenin jeneratörleri daha yüksek düzeydeki ana frekansla uyumsuz duruma gelebilir. ITV’nin haberine nazaran iletken etrafındaki iyonize hava kabloda farklı bir frekans oluşturur; fark çok büyürse güvenlik nedeniyle sistem kendini kapatır. REN de verdiği örnekte 400 kV çizgideki bu olağandışı osilasyonların sistemler ortasındaki senkron farklarına yol açtığını, bunun da Avrupa şebekesinde kademeli arızalar ve devre dışı çıkmalarla sonuçlandığını açıkladı. Gerçekten de uzmanlar, bu çeşit frekans sapmalarının jeneratörlerin peş peşe devreden çıkmasına ve arızaların kaskad tesiriyle ağ genelinde yayılmasına neden olabileceğini belirtiyor. Yani fizikî olarak, atmosferik değişimlerin sınırı dalgalandırıp frekans istikrarını bozması bir ek senkronizasyon yanlışı yaratarak tüm sistemi karartabilir.
Daha evvel oldu mu?
Açıkçası yaptığım literatür araştırmalarında indüklenmiş, yapay olarak tetiklenmiş atmosferik titreşim hakkında bir bilgiye rastlamadım. Yalnızca ilişkili olabilecek çeşitli atmosferik olaylara atıfta bulunan çalışmalar ve raporlar mevcut.
Normalde emsal büyüklükteki geniş çaplı kesintiler, tropik fırtınalar, çok soğuk dalgaları yahut don olayları nedeniyle meydana gelir. Örneğin 2016’da Avustralya’da çok ender görülen bir fırtına bir eyaletin tamamında karanlığa yol açmıştı. O gün 80.000’den fazla yıldırım düşmüş ve şiddetli rüzgar 23 iletim direğini devirmiş, sonuçta tüm bölge elektriksiz kalmıştı. Buradaki temel hatalı direkt yıldırım ve rüzgarken, kesintiyi tetikleyen zincirleme muhafaza devreleriydi. İspanya-Portekiz olayında ise benzer bir meteorolojik olay bildirilmedi.
Atmosferik titreşim ikna edici bir senaryo mu?
Atmosferik titreşim savı teknik olarak mümkün düzenekler barındırsa da mevcut datalar ışığında tartışmalı olduğunu söylemeliyiz. Çünkü şimdi somut bilgiler paylaşılmış değil. İspanyol basın 20minutos, REN’in birinci atmosferik titreşim açıklamasından sonra husus hakkında ayrıntı vermediğini, hatta bir mühlet sonra örgütten kaynakların bu bilgiyi yalanladığını belirtti. Yani çok fazla soru işareti var. Bu da akıllara doğal olarak siber saldırıyı getiriyor. Fakat hükümet yetkilileri açıklamada temkinli davranıyor; Portekiz Eski Başbakanı Costa “siber atak izine rastlanmadığını”, Avrupa Kurulu yetkilileri de “sabotaj delili olmadığını” vurguladı. ITV kaynaklı bir haberde yer alan uzman görüşüne nazaran, o günün sakin hava koşulları altında bu türlü bir titreşimin oluşması “gerçekten çok çok garip” olurdu.
Bir öteki senaryo ise yenilenebilir güç kaynaklarının şebekeyi çok yüklemesi. Lakin bu da uzmanlarca “hiç mümkün görülmüyor”. Öte yandan, yazılımsal bir arıza, müdafaa rölelerinin yanılgılı tetiklenmesi yahut beklenmedik ekipman arızaları üzere daha klasik teknik sorunlar şimdi tam olarak ekarte edilmiş değil.
