Ermenistan ve Azerbaycan bir barış muahedesinin en son metni üzerinde uzlaştı, lakin barış hala çok uzakta; temel hususlardaki uyuşmazlıklar giderilmiş değil ve uzmanlar Rusya’nın bölgedeki nüfuzunu tekrar tesis etmek için bu durumdan faydalanacağından korkuyor.
Papa Francesco Mart ayının sonunda hastaneden taburcu olduğu gün yayınladığı bildiride hastanede yattığı mühlet boyunca meydana gelen olayları sıraladı.
Bunların ortasında eski Sovyet coğrafyasından gelen ender düzgün haberler de vardı.
Papa “Ermenistan ve Azerbaycan’ın barış mutabakatının sonuncu metni üzerinde mutabakata varmış olmalarından memnuniyet duyuyorum. Umarım en kısa vakitte imzalanır ve böylelikle Güney Kafkasya’da kalıcı barışın tesis edilmesine yardımcı olur” dedi.
Papa’nın heyecanı Rusya Dışişleri Bakanlığı, ABD Dışişleri Bakanlığı, NATO, Avrupa Birliği, İran ve başka birçok ülkenin resmi temsilcileri tarafından paylaşıldı.
13 Mart’ta Erivan ve Bakü, barış muahedesi üzerinde dört yıl süren çalışmaların akabinde son iki tartışmalı nokta üzerinde .
Ancak Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan anayasasının değiştirilmesi ve AGİT Minsk Kümesi’nin feshedilmesi üzere ek şartları tekrarladı.
Erivan her iki talebi de yerine getirmeye hazır lakin anayasanın değiştirilmesi için referandum yapılması gerekiyor ve bunun sonucunu varsayım etmek mümkün değil.
Uzmanlar, şayet iki ülkenin durumları birbirine yaklaşmışsa, sürecin uzamasının barış bahtını ortadan kaldırabileceği ihtarında bulunuyor.
Ermenistan’da daha evvel görülmemiş ödünler vermeye hazır olan iktidar partisi lokal seçimlerde daha berbat bir performans sergiliyor ve muhalefet daha az uzlaşmacı.
Ermenistan ve Azerbaycan’daki gözlemciler de Rusya’nın müzakerelere müdahale edeceğinden korkuyor.
Ukrayna’nın topyekûn işgalinin başlangıcında Güney Kafkasya’ya olan ilgisini kaybeden Rusya, Kiev ile ateşkes sağlanması durumunda bölgeye geri dönmeyi deneyebilir.
Askeri ve diplomatik dönüşüm
2020’nin sonbaharında yaşanan İkinci Karabağ Savaşı, kazanan ve kaybedenin bilakis dönmesine sahne oldu.
Azerbaycan işgal altındaki yedi bölgesinin ve Dağlık Karabağ’ın bir kısmının denetimini tekrar ele geçirdi.
Çatışmaya ilgi gösteren tek dünya gücü, ateşkes muahedesini hazırlayan Rusya oldu.
Ateşkesin akabinde Bakü, zaferini kağıt üzerinde pekiştirecek bir barış muahedesi için süratlice direkt ikili müzakerelere geçmek istedi.
Ancak Erivan mağlubiyetin yükünü kabul etmeye hazır değildi ve Karabağ’ın bir kısmını Ermenistan’ın denetiminde tutmak için diplomatik alandaki pozisyonunu yine kazanmaya çalıştı.
“Erivan, 2020 savaşındaki mağlubiyetinin akabinde ortaya çıkan durumu düzeltmenin bir yolunu bulmak için sonuna kadar uğraştı” diyor Güney Kafkasya jeopolitiği uzmanı Olesya Vartanyan:
“Ermeni yetkililer ekseriyetle uzlaşma sürecinin, itimat inşa etmek için evreli olması gerektiği konusunda uzun açıklamalar yaptılar. Ermenilerin ve Azerilerin barış içinde bir ortada yaşama yolunun bu türlü inşa edilebileceğini düşünüyorlardı.”
Ermenistan, Karabağ meselesinin tahlili için 1992 yılında oluşturulan AGİT Minsk Kümesi’nin eşbaşkanları olan Rusya, ABD ve Fransa’nın dayanağını almaya çalıştı.
Ancak Rusya ve ABD Erivan’ın tarafını tutmak için tez etmedi ve Fransa’nın Ermeni yanlısı tavrı yalnızca Azerbaycan’la ortasının bozulmasına yol açtı.
2022’de Ukrayna’nın geniş çaplı işgali ve Moskova’nın Erivan’ı desteklemeyi reddettiği Ermenistan-Azerbaycan sonundaki gerginlikten sonra, Ermeni yetkililer nihayet Rusya’nın garantilerine olan inançlarını kaybetti.
Dağlık Karabağ’ın bilakis, Ermenistan’ın milletlerarası alanda tanınan toprakları, Moskova’nın liderlik ettiği bir askeri blok olan Kolektif Güvenlik Mutabakatı Örgütü çerçevesinde güvenlik garantileri kapsamında.
Bu sürecin sonunda Erivan, Bakü ile baş başa kaldı.
Bunun akabinde sonun Ermenistan tarafında sivil bir AB gözlemci heyeti konuşlandırıldı.
Ve Ocak 2025’te, Joe Biden idaresinin son günlerinde, Washington’da ABD-Ermenistan Stratejik Paydaşlık Muahedesi imzalandı.
Aynı vakitte Ermenistan hükümeti geçmişle bağlarını kopardı: Başbakan Nikol Paşinyan Karabağ’ı Azerbaycan’ın bir modülü olarak tanıdı ve barış umuduyla daha evvel hayal bile edilemeyen ödünleri kabul etti.
“Ancak Moskova’nın dikkatinin dağılması ve bölgesel tesirinin zayıflamasıyla önemli müzakereler başladı” diyor bölge uzmanı Zaur Shiriev.
O devirde “komşusunu işgal etmekle meşgul olan Rusya, bölge üzerindeki denetimini kaybettiğini” söylüyor.
Ancak o anda Azerbaycan barış mutabakatı için tez etmeyi bıraktı.
Ön şartlar
Komşusu karşısında yadsınamaz bir askeri avantaja ve Avrupa Birliği için kıymetli bir gaz ortağı statüsüne sahip olan Bakü, tüm toprakları üzerindeki denetimi güç kullanarak yine ele geçirdi.
Karabağ’ın Ermeni nüfusu Ermenistan’a kaçtı.
Bundan sonra Ermenistan Bakü’nün taleplerini kabul etmeye devam etti.
Sadece iki nokta tartışmalı kalmıştı: Avrupalı gözlemcilerin sondan uzaklaştırılması ve memleketler arası mahkemelerden karşılıklı şikayetlerin geri çekilmesi talebi.
Avrupalı gözlemciler Şubat 2023’te, Azerbaycan güçlerinin sondaki tansiyonun bir sonucu olarak Ermenistan topraklarının küçük bir kısmını ele geçirmesinden kısa bir müddet sonra Ermenistan’a gitti.
Gözlemcilerin vazifesi tam olarak kimin ateş açtığını izlemekti. Huduttaki varlıkları Erivan’a muhafaza olmasa bile en azından kimin kime saldırdığı konusunda objektif bilgi sağlayacak olmaları Ermenistan için umut vericiydi.
Ancak bu gözlemcilerin varlığı Bakü’yü son derece rahatsız etti: Hükümet yanlısı Azeri medyası Avrupalı gözlemcileri bölgeyi istikrarsızlaştırmak ve casusluk yapmakla suçluyor.
Sonunda Paşinyan, Ermenistan’ın diğer seçeneği olmadığına ve bir barış muahedesinin ülkeyi koruyabileceğine inanarak Azerbaycan’ın bu taleplerini kabul etmeye ikna oldu.
Her iki konu da barış muahedesinin en son metnine dahil edildi – ve mutabakat imzalanır imzalanmaz Erivan Avrupalı gözlemcilerin hizmetlerini reddetmeye ve milletlerarası mahkemelerden taleplerini geri çekmeye hazır.
Ancak diplomatik alanda, tıpkı beş yıl evvel savaş alanında olduğu üzere, kartlar tekrar dağıtıldı: Bu sefer Ermenistan barış yapmak için tez ederken ve Azerbaycan süreci uzatıyor.
İlham Aliyev Nisan ayı başında “Bugün itibariyle barış muahedesi metni üzerinde tam mutabakat sağlanmış olup, 17 paragraftan oluşmaktadır. Azerbaycan burada rastgele bir ek şart öne sürmemiştir. Şartlarımız Ermenistan tarafından biliniyor, yeni değil” demişti.
İki kaide öne sürmüştü: AGİT Minsk Kümesi’nin lağvedilmesi ve Ermenistan anayasasında değişiklik yapılması.
“Bu iki şart yerine getirildikten sonra bir barış muahedesi imzalanmasının önünde hiçbir pürüz kalmayacaktır. Top Ermenistan’ın sahasında” diye eklemişti Aliyev.
AGİT Minsk Kümesi, Dağlık Karabağ sıkıntısını çözmek üzere 1992 yılında oluşturuldu ve Rusya, ABD ve Fransa tarafından yönetiliyor.
Son yıllarda Minsk Kümesi’nin çalışmaları neredeyse durdu ve küme yalnızca kağıt üzerinde kaldı.
Aliyev’e nazaran “Azerbaycan Karabağ sıkıntısını kendisi çözmüştür” ve şayet ortada bir sorun yoksa bunu çözmek için memleketler arası bir kümeye da gereksinim yoktur.
Ermenistan başbakanı bu talebi yerine getirmeye hazır olduğunu açıkça söz ediyor.
Ancak kümenin feshedilmesi için Rusya, Fransa ve ABD’nin onayı gerekiyor.
Buna ek olarak AGİT Bakanlar Kurulu’nun kararı da koşul ve bu kurul Aralık ayına kadar toplanmayacak.
Anayasa değişikliği talebi
Daha az öngörülebilir ve uzun bir süreç ise Aliyev’in ikinci kuralının yerine getirilmesini içeriyor: Ermenistan anayasasının değiştirilmesi.
2023 yılında, bin yıldan uzun bir müddettir birinci kere Dağlık Karabağ’da hiç Ermeni kalmadı.
Fakat Ermenistan’ın 1990’daki bağımsızlık bildirgesinde bu bölgeyle “yeniden birleşmeden” bahsediliyor ve mevcut Ermenistan anayasası bu bildirgeye atıfta bulunuyor.
Bakü bunu kendi toprakları üzerinde resmi bir hak savı olarak görmekte ve kaldırılmasını talep etmektedir.
Azeri diplomatlar bu olmadan barışın mümkün olmadığını söylüyorlar: Paşinyan ve seçmenleri Karabağ’dan sonsuza kadar vazgeçmeye hazır olsalar bile, bir gün anayasada bu bölgeye atıfta bulunulmasından yararlanacak rövanşistler iktidara gelebilir.
Ermenistan hükümeti Bakü’ye, korkacak bir şey olmadığı konusunda teminat vermeye çalışıyor.
Ermenistan Anayasa Mahkemesi, ülkenin anayasasının başka ülkelere yönelik toprak taleplerini içermediğine karar verdi.
Ayrıca barış mutabakatı metni toprak bütünlüğünün karşılıklı olarak tanınmasının yanı sıra muahedeyi ihlal etmek için iç hukuka atıfta bulunulmasının yasaklanmasını öngörüyor.
Son olarak Paşinyan Azerbaycan anayasasının, çağdaş Ermenistan’ın yarısından fazlasında hak argüman eden 1918’deki birinci cumhuriyetin bağımsızlık ilanına atıfta bulunduğuna dikkat çekiyor.
Ermeni önder ayrıyeten Azerbaycanlı yetkililerin Ermenistan topraklarını “Batı Azerbaycan” olarak isimlendirdiğini hatırlatıyor.
“Bunlar toprak talebi değil mi?” diye soruyor Paşinyan. Lakin argümanları Bakü’yü ikna etmeye yetmedi.
Ermenistan hükümeti bu türlü bir senaryoyu öngördüğü için bir yılı aşkın bir müddettir halkı referanduma hazırlamakta.
Paşinyan yeni anayasa gereksiniminin Aliyev’in talepleriyle ilgili olmadığını söylese de bağımsız uzmanlar bunun öncelikle Azerbaycan’ı mutlu etmek için yapıldığına ikna olmuş durumda.
Referandum için en muhtemel vakit, bir sonraki parlamento seçimlerinin yapılacağı 2026 yazı olabilir – bu durumda anayasa konusu da oy pusulasına dahil edilebilir.
Rusya’nın hayaleti ve yeni bir savaş
“Fırsat penceresi daralıyor. Muahede yıl sonuna kadar imzalanmazsa, 2022’den bu yana kazanılan ivme boşa çıkabilir” diyor Zaur Shiriyev.
Ukrayna’da mümkün bir ateşkesin, bilhassa de Moskova’nın lehine olacak şartlardaki bir ateşkesin, Rusya’nın dikkatini yine Güney Kafkasya’ya çekebileceğine inanıyor.
Tüm bunlar, ABD’nin eski Sovyet coğrafyasındaki olaylarla en az ilgilendiği bir vakitte gerçekleşebilir.
Ermeni siyaset bilimci Tigran Grigoryan, Biden idaresi bölgede faal bir rol oynamaya çalışırken, Trump grubunun hareket ve açıklamalarının Ermenistan hükümetini Moskova ile soğuk hesaplara dayalı “daha rasyonel” münasebetler aramaya zorladığını söylüyor:
” Amerika Birleşik Devletleri’ndeki yeni idare Moskova ile temas kurduğunda, her yerde ve bilhassa Erivan’da ileti şudur: Komşularınızla, Rusya ile kendi sıkıntılarınızı çözün.”
Aynı vakitte Rusya’nın bölgede artan aktifliği, iki ülkeye de yarar sağlamıyor.
Her ikisinin de birikmiş çok sayıda şikayeti var.
Azerbaycan, Birinci Karabağ Savaşı’ndaki mağlubiyetini Moskova’nın siyasetinin sonucu olarak görürken; Ermenistan da İkinci Karabağ Savaşı’ndaki mağlubiyet ve sonrasındaki tırmanışlar Moskova ve Bakü ortasındaki bâtın bir mutabakatla ilişkilendiriyor.
Erivan 2010’ların başında Avrupa ile entegrasyon sürecine başladı, lakin 2013 yılında Kremlin Ermenistan’ın AB ile bir paydaşlık muahedesi imzalamasını engellemeyi başardı.
Sürecin tekrar başlatıldığı ve vizesiz rejim uygulamasının etkin bir biçimde tartışılmaya başlandığı şu günlerde Ermeniler bunun bir defa daha başarısızlığa uğramasından korkuyor.
Öte yandan Azerbaycan için Türkiye sağlam bir askeri ve diplomatik müttefik.
Moskova ile ikili ilgileriyse bir Azerbaycan uçağının sonrası berbatlaştı.
Azerbaycanlı siyaset bilimci Natig Jafarli Ermeni kanalı Civilnet’e yaptığı açıklamada “Rusya bölgeye barış yoluyla değil fakat çatışmalar yoluyla dönebilir” diyor.
Ermenistan’da da, yeni anayasanın kabulünden sonra bile Bakü’nün barış muahedesi için tez etmeyeceğine dair telaşlar var.
Olesya Vartanyan’ın Ermeni siyasetçiler ve yabancı diplomatlardan aktardığına nazaran bunu Dağlık Karabağ için ulusal bir özür talebi izleyebilir.
BBC’ye konuşan siyaset bilimci Tigran Grigoryan Azerbaycan’ın, Ermeni ordusunun 2020’deki hezimetinin akabinde yine kurulmasını giderek artan bir biçimde militarizasyon olarak sunmaya çalıştığını ve Ermenistan’a yabancı silah tedarikinin durdurulmasını talep ettiğini belirtiyor.
Grigoryan, anayasanın değiştirilmesi ve AGİT Minsk Kümesi’nin feshedilmesinden sonraki talebin Ermeni ordusunun büyüklüğünün ve silahlanmasının sonlandırılması olabileceğini ve bu taleplerin yeni bir tansiyona yol açabileceğini de ekliyor.
Nisan ayı başında Aliyev tekrar “hızla silahlanma, ölümcül silahların edinilmesi, Ermenistan’ın Fransa tarafından yeni provokasyonlara teşvik edilmesi” hususlarında şikayette bulundu.
Paris’in son vakitlerde Ermenistan’a Caesar obüsleri de dahil olmak üzere silah satışı Moskova ve Bakü’de beğenilen karşılanmadı.
Modern silahların bir öteki değerli tedarikçisi de Ermenistan’ın çoklu fırlatma yapabilen roket sistemleri satın aldığı Hindistan oldu.
Paşinyan ise bu suçlamalar hakkında “Ermeni ordusundaki ıslahatların Azerbaycan’la bir ilgisi var mı? Hem evet hem hayır” diyor.
Ermenistan’ın komşusuna saldırmayacağını, lakin ondan gelecek tehditlere karşı hazırlıklı olmaya çalıştığını söyledi.
Geçtiğimiz haftalarda, barış muahedesinin ilan edilmesinin akabinde Azerbaycan nizamlı olarak Ermenistan’ı sonda bombardıman yapmakla suçladı.
AB gözlemcileri gibi Ermenistan Savunma Bakanlığı da bu suçlamaları reddediyor.
Siyasi riskler
Yeni anayasaya ait referandumun sonucu Paşinyan’ın yazgısıyla yakından ilişkili olacak.
Burada inisiyatif büsbütün kendisine ve iktidar partisine ilişkin.
Öte yandan Rusya yanlılarından Avrupa yanlılarına kadar çeşitli muhalif kümeler anayasanın değiştirilmesine karşı.
Ermenistan’daki son seçim sonuçları, iktidar partisinin artık seçmenlerin çoğunluğunun dayanağına sahip olmadığını gösteriyor.
Son olarak ülkenin ikinci büyük kenti olan Gümrü’de yapılan belediye meclisi seçimlerinde iktidar partisi çoğunluğu elde edemedi ve muhalefetin bir belediye başkanı ataması bekleniyor.
Ancak yerel seçimler her vakit ülkedeki durumu yansıtmıyor: Örneğin Gümrü’deki seçim kampanyası mahallî aşiret uyuşmazlıklarından etkilendi.
Ayrıca, parlamento seçimlerinde parti listesinin başında, iktidarının başından bu yana oy oranı birkaç kere düşmüş olsa da ülkedeki en tanınan siyasetçi olmaya devam eden Paşinyan yer alacak.
Muhalefet son derece bölünmüş durumda ve tek bir lideri yok: Eski cumhurbaşkanları Serj Sarkisyan ve Robert Koçaryan’ın partileri üzere ideolojik farklılıkları olmayan güçler bile kendi ortalarında münakaşa içinde.
Barış mutabakatı metninden çıkarılan iki mevzu olan bağlantının açılması ve hudutların belirlenmesi, çatışmanın yine başlaması için bir mazeret olabilir.
Şu ana kadar iki ülke temsilcileri hududun yalnızca küçük bir kısmında bir mutabakata vardı.
Ermenistan’ı bombardımanla suçlayan Azerbaycan Savunma Bakanlığı, “şartlı sınırdan” söz ediyor ve Ermenistan sonları içindeki yerlerin Azeri isimlerini kullanıyor.
Bir de yol sıkıntısı var.
Barış mutabakatının imzalanmasının akabinde iki ülke ortasındaki hudutların açılması gerekiyor lakin iki ülke neredeyse beş yıldır hangi şartlar altında hudutların açılacağı konusunda anlaşamıyor.
Azerbaycan, ana topraklarını Ermenistan toprakları üzerinden, kara hududunun olmadığı Nahçıvan’a bağlayacak bir “koridor” hakkı konusunda ısrar ediyor.
Bakü’ye nazaran bu, Ermeni hudut muhafızlarının denetimi dışında, üçüncü bir tarafın muhafazası altında kesintisiz bir güzergah olmalı. Rusya, FSB hudut birliklerinin bu misyonu üstlenebileceğini açıklamıştı.
Erivan ise bu senaryoyu egemenliğinin ve toprak bütünlüğünün ihlali olarak görüyor.
Buna karşılık, bu alandaki pasaport ve gümrük denetiminin memleketler arası bir şirkete yaptırılması üzere uzlaşmacı tahliller sunuyor.
Amaç, Azerbaycanlıların Ermeni hudut muhafızlarıyla uğraşmak zorunda kalmaması, fakat Ermenistan’ın hududunu denetim etmeye devam etmesi.
Bakü uzlaşma seçeneklerini reddediyor, lakin birebir vakitte bu güzergah boyunca çalışması gereken demiryolunun kendi topraklarındaki kısımlarını faal olarak inşa ediyor.
Bu da Paşinyan’ın yakında bir ikilemle karşı karşıya kalabileceği manasına geliyor: Ermenistan için “kırmızı çizgi” olarak belirlediği bu bahiste bir taviz daha vermek ya da hiçbir dünya ve bölgesel gücün Ermenistan’ın güvenliğini garanti etmediği gerçeği bağlamında reddetmek.
Ermenistan başbakanı “Bu bahiste son derece yaratıcı ve esnek olduk ve olmaya devam ediyoruz” diyor:
“Bu tekliflerin Azerbaycan tarafından neden reddedildiği aşikâr değil. Umarım tansiyonu tırmandırmak için uydurma bir mazeret yaratmak gayesiyle değildir.”
Bu haber, BBC gazetecileri tarafından hazırlandı ve denetim edildi. Bir pilot proje kapsamında çevirisinde yapay zekadan da faydalanıldı.
