20. yüzyıl Latin Amerika edebiyatını belirleyecek olan dostluk, bir mektupla başladı.
Ocak 1966’ydı.
Gabriel García Márquez (o sırada hâlâ “Yüzyıllık Yalnızlık” üzerinde çalışıyordu) Meksika’dan, o sırada Paris’te olan Mario Vargas Llosa’ya birinci mektubunu yazdı.
Llosa’nın adesini ona, Şilili-Amerikalı gazeteci Luis Harss vermişti.
“Sevgili Mario Vargas Llosa: Luis Harss aracılığıyla sonunda adresinizi buldum, Meksika’da bulmak imkânsızdı, bilhassa de Carlos Fuentes’in Avrupa ormanlarının kim bilir hangi bataklıkta kaybolduğu şu günlerde.
“Film imalcisi Antonio Matouk, Luis Alcoriza’nın yönettiği ‘Kent ve Köpekler’i Peru’da çekme fikri konusunda çok istekli…
“Burada ‘Yeşil Konut’u okumak için sabırsızlanıyoruz. Ne vakit yayınlanacak?
“Film projesi gerçekleşmese bile, bu mektubun irtibat kurmamıza fırsat sunmasından ötürü çok mutluyum.
Saygılarımla, Gabriel García Márquez.”
García Márquez ve Vargas Llosa, bir buçuk yıl süren ve birlikte roman yazma fikrini bile tartıştıkları mektuplaşma sürecinin akabinde, 9 Ağustos 1967’de Venezuela’nın başşehri Caracas’taki Maiquetía Havaalanı’nda birinci defa bir ortaya geldi.
Vargas Llosa, daha sonraları müsabaka anlarını şöyle anlatmıştı:
“Onun Caracas Havaalanı’na indiği gece tanıştık; ben Londra’dan, o Meksika’dan geliyordu ve uçaklarımız neredeyse tıpkı anda inmişti.
“Daha evvel mektuplaşmıştık ve hatta bir gün birlikte bir roman yazmayı planlamıştık lakin bu birbirimizi birinci görüşümüzdü.
“O geceyi çok âlâ hatırlıyorum: Uçak dehşetinden ötürü – ki çok korkuyordu – perişan bir haldeydi, peşine düşen fotoğrafçılar ve gazeteciler ortasında çok rahatsızdı.
“Arkadaş olduk ve oradaki kongrenin iki haftasını birlikte geçirdik.
“Bu büyük bir dostluğun başlangıcıydı… 10 yıldan az sürecek bir dostluğun.”
Lima’da sohbet
Vargas Llosa, Caracas’taki buluşmadan evvel García Márquez’in yeni yayımlanan “Yüzyıllık Yalnızlık” isimli romanı hakkında övgü dolu bir tenkit kaleme almıştı.
Bu tenkit, Llosa’nın Kolombiyalı müellife ve yapıtına olan hayranlığını başlatmıştı.
Bu hayranlık Eylül 1967’de Peru’nun başşehri Lima’ya yaptıkları ziyarette daha da belirginleşecekti.
Lima’da, “Latin Amerika’da Roman Üzerine Diyalog” ismiyle kitaplaştırılana kadar on yıllar boyunca fotokopi ve korsan baskılarla elden ele dolaşan sohbeti yaptılar.
O sohbette bulunanların (ve sonraki okurların) dikkatini çeken şey, o vakitler daha tanınmış ve daha başarılı olmasına karşın, Vargas Llosa’nın bir gazeteci üzere davranmasıydı.
Llosa’nın García Márquez onuruna Gabriel Rodrigo Gonzalo ismini vereceği ikinci oğlu da bu Lima ziyareti sırasında doğmuştu.
Lima buluşmasından sonra iki müellif meskenlerine döndü.
Ancak çok geçmeden aileleriyle birlikte Barselona’da, sözün tam manasıyla kapı kapıya yaşıyor olacaklardı.
Marquez, Mercedes ve iki çocuğuyla birlikte Kasım 1967’de Barselona’ya taşındı; muharrirlerinin öteki işlerle uğraşmak zorunda kalmadan yazılarından para kazanmalarını sağlamaya çalışan Carmen Balcells’in takviyesiyle.
Balcells, 1970 yılında eşi Patricia Llosa ve iki çocuğuyla birlikte Katalan başşehrine taşınan Vargas Llosa’ya da birebir teklifi yaptı.
Böylece komşu oldular.
‘Llosa sınıfın en güzeli, Márquez ise bir dahi’
Vargas Llosa, Londra’da bir yandan bir sonraki uzun romanı “Katedralde Sohbet”i yazarken bir yandan da Kolombiyalı muharrir hakkındaki uzun makalesinin tohumlarını atacağı García Márquez dersini hazırlıyordu.
1970 yılında, iki yıllık bir çalışmanın akabinde, Kolombiyalı’nın çalışmaları hakkında yazılmış birinci büyük metin olan “García Márquez, Historia de un Deicidio” isimli kitabını tamamladı.
Aynı vakitte rakip olan iki meslektaş ortasındaki bu cömertlik pek çok kişiyi şaşırttı.
Şilili müellif José Donoso İtalyan bir eleştirmenin kendisine bu mevzuda söylediklerini anımsıyor:
“İtalya’da Vargas Llosa üzere bir muharririn García Márquez üzere bir öteki müellifin yapıtları hakkında kitap yazması imkansızdır.
“Biri başkasının kahvesine zehir koymadan ikisinin tıpkı toplantıda olması bilim kurgu üzere görünüyor.”
Onları en yeterli Carmen Balcells tanımladı:
“Vargas Llosa sınıfının en uygunu, García Márquez ise bir dahi.
“Sadece onlara bakmanız kâfi. Onları tanıyan herkes neden bahsettiğimi bilir.
“Mario bir entelektüel, çok istikametli bir zihne sahip, birden fazla bahiste bilgelik hazinesi olan ve tıpkı vakitte şahane eserler yaratabilen biri.
“Entelektüel söylemi büyük bir saygınlığa sahip; sınıfının en yeterlisi.
“Aksine Gabo, yaratıcı bir canavar, tabiatın bir gücü, Allah’ın elinin değdiği bir yeteneği olan ve kendini teoriler geliştirmeye ya da kültürü tahlil etmeye adamayan biri olması manasında bir dahi.
“İkisine de aşığım.”
Donoso, bu edebi dostluğun sona erişini 1970 yılbaşı gecesinde, “Luis Goytisolo’nun Barselona’daki meskeninde Cortázar, Vargas Llosa, García Márquez, Carmen Balcells ve Sergio Pitol’un da bulunduğu bir partiye” dayandırır:
“O gece, Libre mecmuasının kuruluşuna odaklanıldı. Mecmuanın nasıl yapılandırılacağı, kısıtlı editör listesinin genişletilmesi ve sonunda dönüşümlü editörler ve katkıda bulunan üyelerden oluşan uzun bir listede karar kılınması tartışıldı.”
Ve tam da Libre’nin birinci sayısıyla birlikte birtakım Batılı entelektüeller ile Küba ortasında derin bir bölünme başladı.
Donoso’ya nazaran bu olayın dostluğun sonunun gelmesinde rol oynadı.
Fidel Castro’ya gönderilen mektup
İspanyol Juan Goytisolo tarafından teşvik edilen ve Bolivyalı-Fransız güçlü bir mirasçı tarafından mali olarak desteklenen Latin Amerika’nın en tanınmış muharrirlerinden kimileri, Fransa’nın başşehrinde yeni çıkan solcu mecmuanın editörlüğünü yapmak üzere bir ortaya geldi.
Vargas Llosa, García Márquez, Julio Cortázar ve Carlos Fuentes’in yanı sıra Octavio Paz, José Donoso, Severo Sarduy, Claribel Alegría, Plinio Apuleyo Mendoza ve Jorge Edwards da bu toplantıya katılacaktı.
Hikayenin tamamı Juan Goytisolo’nun anılarında anlatılmaktadır:
Küba’da “Padilla Olayı” meydana geldiğinde Libre’nin birinci sayısı basılmaya hazırdı.
Heberto Padilla ihtilale katılmış ve Prag’da Dış Ticaret Bakanlığı temsilciliği yapmış Kübalı bir şairdi.
Ancak 1960’ların sonuna yanlışsız Castro hükümetinin kültür siyasetlerini açıkça eleştirmeye ve alaya almaya başladı.
Mart 1971’de tutuklandı ve kısa bir müddet sonra, Stalinist yargılamaları anımsatan ve Karayip adasının dostu olan birçok yabancı muharriri sıkıntıdan çıkaran karikatür gibisi bir “itiraf” yayınlandı.
Vargas Llosa ve Goytsolo’nun başını çektiği çok sayıda aydın ve müellif (Jean-Paul Sartre, Julio Cortázar, Susan Sontag, Italo Calvino, Simone de Beauvoir, Octavio Paz, Alberto Moravia ve Marguerite Duras dahil) Fidel Castro’ya Padilla’yı destekleyen ölçülü bir mektup göndermişti.
García Márquez’in yeri tespit edilemedi; o sırada Kolombiya’daydı, “Patriğin Sonbaharı” kitabını yazarken Karayipleri yine tanımak ve kitaba yansıtabilmek için bölgeye sık sık yaptığı seyahatlerden birindeydi.
Bu nedenle mecmuanın genel yayın yönetmeni Plinio Apuleyo Mendoza, kabul edeceğinden emin olduğu için kendisine istişareden arkadaşının isminin bu mektuba eklenmesine müsaade verdi.
Ancak durum bu türlü değildi: Marquez’in “konuyla ilgili tam bilgi sahibi olana kadar” hiçbir şeyi imzalamak istemediğini açıkladığı bir mektup postada kaybolmuştu.
‘Şöhret kazanmak isteyen utanmaz uydurma solcular’
Fidel Castro bu birinci mektup üzerine öfkeden mecnuna döndü ve imzacılara karşı sert bir konuşma yaptı: “Burjuva aydınların, broşür muharrirlerinin ve CIA casuslarının beyefendileri (…) Paris’te, Londra’da, Roma’da yaşayarak şöhret kazanmak isteyen utanmaz uydurma solcular… ” tabirlerini kullandı.
Ayrıca tüm imzacıların Küba’ya girişini “belirsiz bir müddet için” yasakladı.
Neredeyse eş vakitli olarak Padilla’nın “itirafı” kamuoyuna duyuruldu.
Bunun üzerine Mario Vargas Llosa, Barselona’daki konutunda acil bir toplantı düzenleyerek çok daha keskin ve güçlü ikinci bir mektup kaleme aldı.
Gabriel García Márquez ve Julio Cortázar imzalamayı reddetti.
Libre’nin birinci sayısı, Castro’nun konuşması, aydınların yazdığı iki mektup, şairin “itirafı” ve Latin Amerikalı muharrir ve sanatkarların lehinde ve aleyhinde iletiler da dahil olmak üzere Padilla davasıyla ilgili tüm bakış açılarını içeren eksiksiz bir belgeyi yayınlayabilmesi için sonbahara ertelendi.
Dergide ayrıyeten Cortázar’ın Küba hükümetini eleştirmekten büsbütün uzak durduğu bir şiiri ile García Márquez’in imzacı aydınları eleştirmekten ve Küba rejiminden kopmaktan kaçınmayı başardığı, Juan Goytisolo’ya nazaran “saygı değilse bile hayranlık uyandıran ustalığıyla muazzam bir akrobasi çalışması” olan bir röportaj da yer aldı.
Finansman yetersizliği ve iç bölünmeler nedeniyle mecmua yalnızca dört sayı yayınlanabildi.
Güzel sanatlarda bir yumruk
Vargas Llosa ve García Márquez ortasındaki dostluğun son kısmının öyküsünü en âlâ anlatan kişi, Latin Amerika edebiyatının bu periyodunu kitabıyla anlatan Xavi Ayén olmuştur.
Ayén, her iki müellifin da Barselona’da yaşamaya ve birbirlerini görmeye devam ettiklerini, dostluğun “Padilla Olayı”nın bir sonucu olarak sona ermediğini” belirtiyor.
Ancak, bir şeylerin bozulduğu açıktı.
JJ Armas Marcelo, Marquez ile tanıştığı 1973 Barselona öğlenden sonrasını anımsıyor.
Marquez, toplantıya mavi emekçi tulumuyla gelmişti:
Marcelo “Aynı toplantıda Vargas Llosa’nın çok az konuştuğunu fark ettim” diyor.
Marcelo, García Márquez’e uzaktan baktı ve o vakitler tahminen de önyargılı olan bir sonuca vardı:
“Llosa, Marquez’in toplum içinde sergilediği ‘çıkışların’ birçoklarından hoşlanmıyordu.
“García Márquez vedalaşırken ‘Şimdi sinemaya gidiyorum’ dedi.
“‘Böyle mi giyiniyorsun?’ diye sordum biraz kışkırtıcı bir formda.
“‘Elbette,’ dedi, ‘Burjuvaziyi korkutmak için.
“Ve Vargas Llosa ona yeniden küçümseyerek baktı.”
Ayén kitabında, iki müellif ortasındaki uyuşmazlığın nedeninin siyasi değil, çok daha sıradan ve insani bir şey olduğunu açıkça ortaya koyuyor.
Özetlemek gerekirse: 1974’ün ortalarında, Peru’da yaşamak için geri döndüklerinde, Vargas Llosa diğer bir bayana aşık oldu ve Patricia ile çocuklarını terk etti.
Mayıs 1975’te Patricia Llosa, Barselona’ya gitti ve burada García Márquez ailesi tarafından sıcak bir formda karşılandı.
Oradan, Marquez’in (belki de latife yollu) ona asıldığı kıssası ortaya çıktı.
Kısa bir mühlet sonra Llosa’lar tekrar birlikte yaşamaya başladılar.
Bu husus Ayén’in kitabında daha detaylı olarak açıklanmaktadır.
Ayén bana, metni yayınlamadan evvel hem García Márquez’e hem de Vargas Llosa ile ailelerine gönderdiğini ve teyit etmelerini istediğini söyledi.
12 Şubat 1976’da Mexico City’deki Palacio de Bellas Artes, Vargas Llosa’nın senaryosunu yazdığı ve And Dağları’nda bir uçak kazasından sağ kurtulan Uruguay rugby ekibinin, kimi durumlarda yamyamlığa başvurmasını bahis alan 72 günlük hayatta kalma uğraşını mevzu alan “And Dağları’nda Sağ Kalanlar” belgeselinin ön gösterimine konut sahipliği yaptı.
Xavi Ayén’e nazaran, García Márquez ailesi ve birtakım arkadaşları da bu hoş binanın lobisinde toplanmıştı.
Marquez, “‘Affedersiniz, Mario’ya merhaba diyeceğim” dedi gösterime girmeden evvel.
Orada Llaso’ya yaklaşmasıyla birlikte güçlü bir yumruk yedi.
Llaso “Bu Barcelona’da Patricia’ya yaptıkların için” diyerek öfkesini açıkça ortaya koydu.
Gabriel García Márquez biyografisinde Gerald Martin şöyle yazıyor:
“Mario’nun, García Márquez’in Patricia’ya olan ilgisini, ikisini birleştiren dostluğun önüne koyduğu sonucuna vardığı açıktır.
“Ne yaşandığını yalnızca García Márquez ve Patricia Llosa biliyor.”
Sonraki yıllar
Sonraki yıllarda her ikisi de olanlar hakkında konuşmayı reddetti ve Vargas Llosa bunu “tarihçilere” bıraktığını söyledi.
Bildiğimiz kadarıyla, özel hayatlarında bir daha hiç konuşmadılar.
García Márquez’in Küba’ya dair siyasi duruşu ve Fidel Castro ile dostluğu hakkında da Vargas Llosa’dan çok az yorum geldi.
Llaso, 1971 yılında iki baskı yapan ve Latin Amerika edebiyatı severler ortasında bir kült haline gelen “Historia de un deicidio” isimli çalışmasının yine basılmasını yasakladı.
Bu kitap lakin 2006 yılında, Perulu muharririn tüm yapıtlarının yayınlanması vesilesiyle yine gün yüzüne çıktı.
Tek başına kitap olarak ise fakat 2021’de basıldı.
Vargas Llosa, García Márquez hakkında kamuoyu önünde konuştuğu son anlardan birinde, 2017 yılında, Complutense Üniversitesi’nde Kolombiyalı muharririn yapıtları üzerine bir ders sırasında, ortalarının açılmasından bu yana birbirlerini tekrar görüp görmedikleri sorulduğunda gülerek karşılık verdi:
“Hayır… Tehlikeli bir bölgeye giriyoruz; bence bu konuşmayı sonlandırmanın vakti geldi.”
Bununla birlikte, iki muharrir bir şenlik için Cartagena’dayken, arkadaşlarının iki ismi barıştırma teşebbüsü olmuş üzere görünüyor.
Ancak o vakte kadar Marquez çoktan unutkanlığın sisleri ortasında kaybolmuştu.
Mexico City’de öldüğü 2014 yılına kadar bu sis içinde kaldı.
Şimdi, 13 Nisan’da nefret ettiği arkadaşı Vargas Llosa da öldü.
Tarih tahminen de onları barıştıracaktır.
