8 Aralık 2024 sabahı, Lübnan hududunda telaşla bekledim, hudut kapısı açılır açılmaz Suriye’ye girmeyi umuyordum ve neyle karşılaşacağımı bilmiyordum.
24 yıllık Devlet Başkanı Beşar Esad devrilmişti.
Muhalif savaşçılar Şam’a yanlışsız ilerlemiş, Halep dahil büyük kentleri ele geçirmişlerdi. Gördüklerime inanamıyordum: Suriye özgürdü.
Pek çok Suriyeli üzere ben de ülkeyi yalnızca Esad ve 1971’den 2000 yılına kadar iktidarda kalan babası Hafız’ın idaresi altındaki Suriyeyi biliyordum. Esad ailesinin idaresi altındaki hayat 50 yıldan uzun süren eden zorla kaybedilmeler, hapsedilmeler ve 2011’de başlayan iç savaşın yüz binlerce Suriyelinin hayatına mal olması demekti.
2011’de ayaklanmanın başlangıcında ve sonrasında birkaç defa gözaltına alındım; dövülmek üzere sıraya dizilen erkekleri gördüm, azap çığlıklarını duydum. 2013’te ülkeyi terk ettikten sonra bile, güvenlik güçlerinin Şam’daki meskenimi tahrip ettiklerini öğrendim.
Ülkemi sonsuza dek kaybettiğimi sanıyordum ki geçen yıl diktatörlük bir hafta içinde birdenbire devrildi.
Tutuklanma korkusu olmadan hududu geçip, ülkeye girdiğimde muhaliflerin kutlama ateşi açmasını, insanların sokaklarda sevinmesi karşısında birebir anda hem gülmek hem de ağlamak istedim.
Şam’ın esas yerlerinden Emevi Meydanı haftalar boyunca kutlamaların merkezi haline geldi.
Gençler ve yaşlılar özgürce siyaset konuşmaya başladı: Suriye’nin geleceği her yerde, seyyar satıcılar, taksi sürücüleri ve ayakkabı boyacısı çocuklar ortasında açıkça tartışılıyor.
Tüm bunlar Esad devrinde düşünülemezdi, çünkü Suriyeliler endişe yüzünden asla özgür bir halde protesto yapamazdı.
Ancak artık, dört ay sonra, durum daha karmaşık.
Bazı toplumsal özgürlüklerin kazanılmasında büyük adımlar atılmış olsa da, demokrasinin neye benzeyeceği ve tıpkı vakitte İslam’ın yeni rejimdeki rolü konusunda artan kaygılar var.
Peki, bu özgürlükler ne kadar mühlet kalabilir – ya da kimilerinin korktuğu üzere, yeni kazanılan özgürlükler kısa ömürlü olabilir mi?
Sürgünden dönüş
Şam’ın merkezinde, Parlamento’nun çabucak karşısındaki Rawda Kafe’de entelektüeller nargile içmek ve kültür tartışmaları yapmak için uzun masaların etrafında toplanıyor.
Esad periyodunda siyasi aktivistler burada yakalanıp tutuklanıyordu. Söylentilere nazaran kimi garsonlar rejimin muhbirleriymiş.
Bugün ise çok farklı bir tablo var. Kafe konuşmalara ve müzik dinletilerine mesken sahipliği yapıyor. Bir vakitler ülkeden kaçan tanınmış isimler de geri döndü.
Birçoğu dev bir davulla klasik müzikler çalan bir küme tarafından karşılandı.
Suriyeli gazeteci Mohammad Ghannam da onlardan biri. Bana Esad rejimi sırasında aylarca hapishanelerde kaldığını ve daha sonra Fransa’ya taşındığını anlatıyor. Geri döndüğü için duyduğu coşku hissediliyor.
“Bence geri gelebilecek herkes ülkeyi yine inşa etmek için geri gelmeli” diyor:
“8 Aralık 2024 öncesine kıyasla artık istediğinizi yapmak için bir fırsat penceresi var.”
Geçmişi düşünerek ekliyor:
“Camilerdeki vaizlerin bile onay almaları ve ne vaaz edeceklerini bilmeleri gerekiyordu. Artık ise büsbütün özgür.
“Cuma namazında imam, şahsî özgürlüğünüzün oburlarının özgürlüğüne müdahale etmemesi gerektiğinden bahsediyordu.”
Odai al-Zobi de 14 yıl ortadan sonra kısa mühlet evvel Suriye’ye döndü – okumak için ayrılmıştı fakat rejim hakkında konuştuğu için şimdiye kadar geri dönemediğini söylüyor.
“Kitaplarım burada yasaklanmıştı,” diyor bana:
“Şimdi sansür yok, ne istersen okuyabilirsin. Birçok insanın okumak istemesi ve daha fazlasını öğrenmek istemesi beni çok şaşırttı.”
Suriyeli belgesel imalcisi ve Hafız Esad’ın darbesiyle devrilen eski Suriye Devlet Başkanı Nureddin el-Atassi’nin oğlu Ali el-Atassi, “Bu büyük bir değişim” diyor:
“Oyunun kurallarını değiştirdi ve ülkenin önüne pek çok perspektif açtı.”
Sanat sahnesini korumak
Suriye’nin canlı sanat ve kültür ortamı uzun vakittir ülkenin gurur kaynağı oldu.
Esadların idaresi dünyaya güçlü bir kültür sunmak isteyerek bu ortamı desteklemişti.
Fakat kimi sanatçı ve müellifler rejime karşı görüşleri nedeniyle öldürüldü.
Bir vakitler birtakım kitapları taşımak bile tutuklanma sebebiydi.
Ancak bugün başkentteki dükkanlarda siyasi kitaplar da dahil olmak üzere her türlü kitap sergileniyor.
Sinema kulüpleri de daha evvel yasaklı sinemaları gösteriyor.
Esad’ın devrilmesinden sonra haftalarca süreksiz hükümet bir Kültür Bakanı atamadı, ancak müzisyenler ve sanatkarlar kültür sahnesini korumak için bir ortaya geldi.
Ama artık yeni tasalar var. Esad idaresindeki Suriye’de siyasi tartışmalar baskı altındaydı. Şimdiyse, din adamlarının baskısının, din zıddı olarak görülen birtakım sanat cinslerinin yasaklanmasına kadar gidebileceğinden telaş ediliyor.
Bu manada net bir ispat ya da gösterge yok.
Geçici cumhurbaşkanının kardeşi Dr. Maher Al Şara, ailesiyle birlikte kentin Opera Binası’nda görüldü ve Suriyeli müzisyenlerin çaldığı Vivaldiyi dinledi.
Aile, hafta sonu kültürel bir seyahate çıkan, öteki çağdaş aileler üzere görünüyordu.
Esad’ın devrilmesinden sonra ise Şam’ın Yahudi mahallesinin kalbindeki tarihi konut Beit Farhi’de sinema, müzik, tiyatro ve performanslar hakkında konuşmaların yapıldığı bir kültürel aktiflik düzenlendi.
Tamamı bayanlardan oluşan bir orkestra ihtilalleri ve şehitleri öven müzikler çaldı. İzleyicilerden kimileri gözyaşlarını tutamadı.
Koreograf Noura Murad, “Suriye’deki sanat ortamının nasıl korunacağı ve destekleneceği konusunda ortamızda konuşma fırsatı bulmak harika” diyor.
El-Atassi optimist olmayı da seçiyor:
“Suriyelilerin bu rejimin özel hayatlarına girmesine, kamusal alanda nasıl davranacaklarına dair kurallar oluşturmasına müsaade vermeyeceklerine inanıyorum.”
Gücü eline toplama uğraşı
Esad’ı deviren isyana liderlik eden Suriye’nin geçiş dönemi başkanı Ahmed eş-Şera, 29 Ocak’ta askeri kurul tarafından resmen atanmasından sonra önceliğin “iktidar boşluğunu legal ve yasal bir halde doldurmak” olduğunu vurguladı.
Ancak aylar geçmesine karşın kalıcı bir demokrasinin inşa edilip edilemeyeceği konusunda kaygılar var.
Kalıcı bir anayasa kabul edilinceye ve seçimler yapılıncaya kadar cumhurbaşkanı da dahil olmak üzere yetkililerden hesap soracak bir sistem de yok.
El-Atassi, “Son birkaç aydır rejim iktidarı paylaşmaya ve öbür siyasi ve toplumsal güçlerin toplumda kendilerine yer bulmalarına müsaade vermeye hazır gözükmedi” diyor:
“Eş-Şera’nın siyasi arenayı öteki güçlere açmadan ülkeyi milletlerarası topluma geri getirebileceğini sanmıyorum.”
Şubat ayında Şam’daki Halk Sarayı’nda yüzlerce kişi Suriye’nin geleceğine ait iki günlük bir ulusal diyalog toplantısı için bir ortaya geldi. Karşı çıkanlar ise toplantının çabukla düzenlendiğini ve tüm kilit bahisleri kapsayamayacak kadar kısa olduğunu savundu.
Suriyeli hukuk uzmanı, Sayed ve Sayed hukuk ofisinin yönetici ortağı Abdulhay Sayed’e nazaran bu toplantı toplumu da ülkedeki uzlaşıyı da gereğince temsil etmiyordu.
“Suriye toplumunun geniş kısımları kendilerini dışlanmış ya da temsil edilmemiş hissetti” diyor:
“Daha geniş kapsamlı bir onay bulunuyormuş üzere gösterme düzeneği olarak tasarlandı.”
Bununla birlikte, kendisi de durumu kabul ediyor ve “Yeni Suriye makamlarının istişare kapsamını genişletmeye istekli olduğunu da söyleyebiliriz” diyor.
İsyancı ittifakın başını çeken ve bir devir El Kural’a bağlı İslamcı örgüt Heyet Tahrir El Şam’ın (HTŞ) lideri eş-Şera, “özgür ve tarafsız seçimlerin” yapılacağı bir ülke kurma konusundaki kararlılığını açıkça tabir etti.
Ayrıca Suriye’nin beş yıllık bir geçiş devri boyunca geleceğini belirleyen anayasal bir deklarasyon üzerinde çalışmak üzere bir komite atadı. Fakat daha sonra yayınlanan deklarasyonda güçler ayrılığı prensibi yer almadı.
El-Atassi, “Tüm kümelerin siyasi iştiraki konusunda daha önemli olduğunu göstermesi gerekiyor” diyor.
Bunun kimi örnekleri var: Hristiyan bir bayan bakan sosyal işlerden sorumlu bakan olarak atanırken, Beyaz Baretliler sivil savunma kümesinin lideri acil durumlar ve afetler bakanı oldu.
Ancak eş-Şera’ın geçiş devri devlet lideri ilan edilmesi soru işaretleri yarattı.
Sayed, “Yüksek rütbeli eski HTŞ üyeleri şu anda kıymetli devlet konumlarını işgal ediyor” diye ekliyor.
El-Atassi ayrıyeten “uluslararası hukuk alanında yüksek nitelikli insanların kabineye katılmasının istenmediğini sav ediyor ve “Göz ardı edildiler” diyor.
Adalet Bakanı şeriat diplomasına sahip ve büyük ölçüde Fransız ve Osmanlı hukukundan esinlenen Suriye Medeni Kanunu konusunda uzman değil.
Sorulan sorulardan biri de uygar kanunlar yerine şeriat hukukuna dayalı kanunların uygulanıp uygulanamayacağı.
Sayed, “Yeni yetkililer şu ana kadar mevcut yasal mevzuatı şeriattan esinlenen mevzuatla değiştirme teşebbüsünde bulunmadı” diyor.
Ancak, bu mevzuyu yakından izlemeye devam ediyoruz” diye de ekliyor:
“En acil tasa, yargı bağımsızlığının yine tesis edilip edilmeyeceği ve faal bir halde korunup korunmayacağı.”
Kadınların özgürlükleri ve din
Esad rejimi altında bayanlar nispeten eşit haklara sahipti ve 1950’lerden bu yana parlamentoda temsil edilmelerinin yanı sıra, toplumda her seviyede yer alıyorlardı.
Bu durumun değiştiğine işaret eden yeni yazılı kurallar yok, lakin birtakım telaş verici işaretler var.
Geçici hükümette yalnızca bir bayan misyon aldı. University College London ve McGill Üniversitesi tarafından yapılan araştırmaya nazaran, bayan hakları savunucuları HTŞ’nin İslam hukukunun, örneğin bayanların hareketliliğini, kıyafetlerini ve kamuya iştirakini önemli halde kısıtlayabilecek bir yorumunu uygulaması konusunda telaşlarını lisana getirdi.
Sayed, “İzlenmesi gereken kıymetli bir alan, yargının yaklaşık yüzde 35 ila 40’ını oluşturan bayan yargıçların marjinalleşme yahut işten çıkarılma ile karşı karşıya kalıp kalmayacağı” diyor:
“Şimdiye kadar bu türlü bir eğilime dair bir işaret görmedik, lakin uyanık olmaya devam etmek kural.”
Dini özgürlüklere gelince, toplumsal hayatı kısıtlayan yeni bir yasa ya da karar yok, lakin birtakım Suriyeliler İslami kuralların uygulanmasına yönelik teşebbüsler gördüklerini bildiriyor.
Adalet Bakanlığı kadın ve erkeklerin girişini ayırmaya başladı, ayrıyeten birtakım şahısların otobüslerde ve Şam’daki Emevi Camii’nde bayanlardan peçe takmalarını isteyen broşürler dağıttığı bildirildi.
Başkentin Hıristiyan mahallelerinde, hoparlörlerden İslam’ı savunan vaizlerle sokaklarda dolaşan otomobillerin imgeleri çekildi.
Eski kentin Hıristiyan mahallesindeki bar ve restoranların kapatılması buyruğu halkın reaksiyonu üzerine iptal edildi.
Şam müsamahasıyla biliniyor lakin kimi etraflarda yeni yetkililerin Selefi bir geçmişe sahip olduğuna dair kaygılar var.
“Dini kıymetlere dönüş için giderek artan bir davet var” diyor Sayed:
“Bu durum hala demokrasiye, hukukun üstünlüğüne ve eşit vatandaşlığa inananlar için derin bir zorluk teşkil ediyor.”
Ancak sivil toplum araştırma kuruluşu Impact’te İslami hareketleri araştıran Suriyeli akademisyen Husam Jazmati, Şera’nın “hem İslamcı hem de İslamcı olmayan siyasi hareketlere karşı çıktığını ve bir İslam devleti kurmak istediğini lakin bunun mümkün olduğuna da inanmadığını” tez ediyor.
Hükümet katı uygulamaları yerleştirmek istese bile, asıl soru bunu yapıp yapamayacağı.
Şam’da yaşayan imam Alaa El Din El Sayyek yapamayacaklarını düşünüyor.
Ona nazaran Suriyeliler bu istikametteki her türlü teşebbüsü reddeder.
“Bu mümkün değil, toplumumuz bunu kabul etmez,” diyor bana:
“Zor periyotlarda bile yıllarca farklı mezheplerle ahenk içinde yaşadık. Kuran açıkça söylüyor: Dinde zorlama yoktur.”
Rakip gelecek vizyonları
Bugün tansiyon giderek artıyor: Kıyı kentlerindeki şiddet olaylarında birden fazla Alevi 1.400’den fazla kişi öldü.
Bu olayların Suriye güvenlik güçlerine yönelik hücumların intikamı olduğu söyleniyor.
Ülkenin kuzey doğusunda ise Kürtlerin öncülüğündeki Suriye Demokratik Güçleri (SDG) 2019 yılında IŞİD’e karşı zafer ilan etmiş olsa da, beş yıldan fazla bir mühlet geçmesine karşın kamplarda hâlâ birçok bir birçok IŞİD zanlılarının ailelerinden oluşan yaklaşık 56 bin kişi tutuluyor.
Ancak şu anda ülkenin karşı karşıya olduğu asıl soru, Suriyelilerin geleceklerini nasıl gördükleri.
Cezmeti’ye nazaran bu hususta başkan takımı ve HTŞ ortasında bir çekişme var.
Eş-Şera’nın etrafındaki üst takımın “muhafazakar ve ekonomik olarak liberal” bir devlet kurmak istediğini fakat “çeşitli konumlara atadıkları ve güvendikleri birçok örgüt üyesinin Suriye’deki kamusal hayatı İslamileştirmeye çalışmasına mahzur olamadıklarını” sav ediyor.
Düşünce kuruluşu Milletlerarası Kriz Kümesi da benzeri tasalara sahip.
Kuruluş Suriye’nin “sayılı güneri olduğuna inandığını” açıkladı:
“Geçici hükümetin kaynakları tükeniyor, güvenlik güçleri çok zorlanıyor, yoksulluk derinleşiyor ve etrafta isyan patlak veriyor. Yabancılar karışıyor.
“Batı’nın yaptırımları bir yandan parçalanmayı ya da iç savaşa geri dönüşü engellemek zorundayken, öbür yandan da ülkeyi tekrar inşa etmesi gereken başkan kadroyu tekrar muhtaçlık duydukları şeylerden yoksun bırakıyor.”
El-Atassi’ye nazaran tahlil kolay: Eş-Şera’nın siyasi arenayı açması gerektiğine inanıyor.
“Bugün Suriye’de seçim yok, yalnızca adaylık var” diyor:
“Bu çok tehlikeli bir durum.”
Duraksayarak ekliyor:
“Yeni bir diktatörlük kuruluyor olabilir lakin ben Suriye halkının 50 yıldan sonra yeni bir diktatörlüğü kabul etmeye hazır olduğuna inanmıyorum.”
Peki ya kalıcı bir demokrasi ihtimali?
“Bekleyip, görmemiz gerekiyor” diyor, “Ama ben hiç optimist değilim.”
Fakat bir problem daha var. Ülkenin yakın tarihi göz önüne alındığında, demokrasi fikrine olan inançta kayıp kelam konusu olabilir mi?
Sayed de bu türlü düşünüyor.
“Esad devri anayasaları resmi olarak siyasi özgürlüklerden bahsetse de .. siyasi modernite tecrübemiz, başımıza düşen bombalar ve toplama kamplarındaki vücutlarımız formunda oldu” diyor:
“Suriye nüfusunun geniş kısımları siyasi modernite vaatlerine inancını yitirmiş durumda.”
Yeni başkan takımının karşılaştığı pek çok zorluk ortasında, Suriye’nin geleceği için yeni bir yol çizmeye devam ederken tahminen de birinci olarak bu mevzuyu ele almaları makul olur.
Bu haber, BBC gazetecileri tarafından hazırlandı ve denetim edildi. Bir kapsamında çevirisinde yapay zekadan da faydalanıldı.
